Ouma Rallie and Oupa Niklaas van Rooy

Extract from Transcription of a recorded interview with Ouma Rallie and Oupa Niklaas (Poon) van Rooy, conducted by Martin Mössmer
Location: Breipaal, Douglas, Northern Cape
Date: 18 July 2018

RvR = Ouma Rallie van Rooy
NvR = Oupa Niklaas (Poon) van Rooy
MM = Martin Mössmer

MM So kan…
RvR My ma se ma was ‘n Griekwa vrou en my pa se ma was ‘n Griekwa vrou gewies [d.w.s. gewees]. Ek het in ‘n Griekwa huis grootgeword, en hulle het altyd die taal gegebruik saam met my, en vir my gestuur op’ie taal, en gepraat, dan luister ek. Dan sê ma vir my, “nǃ’oa [sic ǃ’hoa] is praat”, en dan sê hy vir my, “dié khoep [‘man’] moe’ jy mooi ǃaba [‘kyk’] waarvan af, waar vandaan kom hy”
MM Mmm
RvR Dis nou, ek moe’ die man mooi kyk óf dit die man sal wees wat my huwelik, en so’t hy altyd gepraat die taal, so’t hy hom gepraat en so’t ek note gevat van die taal, al het ek hom so half geleer maar ek het da’em geleer
MM Mmm
RvR En, as hy iets wil bêre dan sê hy vir my, uh-uh, op’ie taal ek moe’ die ding bêre. En, dan… Ai, mens raak so uit [d.w.s. vergeetagtig]
[laughing]
MM Nee, moenie bekommer nie
RvR Ek is’ie bekommerd’ie. En dan sê hy nou, nou moet ek nou vi’ hom sê, nǃ’oa [sic ǃ’hoa ‘praat’] nou, dan sê ek vir hom, “Nee ma, ek het die sak gevat, toe sit ek hom doe’ neer. Of ek het dié ding gevat toe sit ek hom daar neer,” op Af’ikaans.
MM Mmm
RvR Dan sê hy vir my, “Die kgetsi [Tswana ‘sak’], het jy hom ge-songbee [sic sãubee ‘bêre’]?” Dan sê ek, “Ja, ma”, dan vra hy vir my…
[geraas van lorrie in die straat
“Het jy die sak gebêre?” op Af’ikaans. “Ja, ma, ek het hom gebêre.”
MM Mmm
RvR So’t hy altyd met me gepraat, en so’t ek note gevat. En hy sê, “Kom o’s doe [‘gaan’]”, is loop, dan loop o’s
MM Mmm
RvR Ja, dan loop o’s. Só het hy altyd vi’ my geleer op’ie taal
MM Ja
RvR Ja. En, uh, peret [sic], p’rep [perep ‘brood’] is brood. “Het jy daar bietjie p’rep, stukkie p’rep ?”, dan sê ek, “Ja, ma. Ek het.” ‘is brood. Ja
MM Mmm
RvR En, so aan en so aan, so‘t hy my geleer, to’ laat hy nou afgesterf het, toe kan ek nou nie verder weer leer’ie
MM Wanne’r het ouma se ma gesterwe
RvR Dis nou o’k al twee jaar, drie jaar?
NvR Dis twee jaar
RvR Twee jaar
MM Oukei
RvR Twee jaar gelee is hy oorlede
MM Mmm. En, waar’t ouma grootgeword?
RvR Ek het in Bucklands [-29.074475002768743,23.674850463867188] grootgeword…
MM Oukei
RvR …in’ie, by die Griekwa-grond
MM Mmm
RvR Ja
MM Is ‘it daa’, is daar ou Griekwa-gronde daar gewees?
RvR Ja, daar’s Griekwa… daar was o’k ‘n lokasie…
NvR Die stam was eintlik daar
MM Mmm
RvR …wat ek in grootgeword ‘t, en ‘ie stam het daar gebly, my oupa, my ouma, my pa, my ma, te Bucklands
MM Mmm
RvR Ja
MM En, hoekom het julle hierheen gekom?
RvR Daai tyd het o’s nog die nǀ’u-, die nǀ’uunuka [sic ǀ’huunuka ‘boere’] se tyd, toe kan o’s nou nie ve’der’ie want dis’ie nǀ’uunuka-se se grond
MM Wat is nǀ’uunuka ?
RvR ‘is boere
MM Oukei
RvR Toe’s ‘it nog…
MM Het hulle,het hulle julle weg gejaag?
RvR Ja, toe sit hulle o’s uit, toe moet o’s elkeen ‘n rigting soek waar kan o’s vir o’s bevind
MM Wanneer was dit gewees?
NvR Dis nou by…
RvR Dis daar in’ie
NvR [indistinct] Twee-duisend, twee-duisend-een. Twee-duisend-en-een toe begon o’s…
RvR Beginne uit, uitdun
MM Watse jaar was dit?
NvR Twee… twintig… twee-duisend
MM Twee-duisend?!
NvR Twee-duisend
MM So julle’t tot twee-duisend gewoon daar in Bucklands
NvR Ja
RvR Ja
MM En toe’t hulle daar weg gejaag?
NvR Toe… Ja, toe sê hulle nou o’s moet nou opkom – nie, nie ein’lik vir o’s loop weg gejaag nie…
MM Uh
NvR …maar toe moet o’s nou die, die…
RvR Die area verlaat…
NvR ..verlaat…
RvR …want dis die baas se plek
NvR Ja, ja
MM Oukei
RvR En, uh…
MM Wat, was hulle bang vir grondeise of so…?
NvR Dis wat nou, wat nou o’k nog moet gebeure
MM Is… gaan dit nog aan?
NvR Dit gaa’t nog aan
RvR Dit gaan nog aan
MM Oukei
RvR En, uh, só het I’s gebly daar. Ek was twaalf jaar toe gaan ek skool,
[geraas van lorrie]
toe’t ek twaalf maak op’ie baas se grond toe moet ek úit, als bly my ouers op ‘aai grond, toe moet ek uit. Toe moes ek die skool los, Sub A los – daarom is ek ongeleerd – en loop werk saam met my ouerse saam…
MM Mmm
RvR …net om te kan daar te bly. Só.
MM Het ouma skool gegaan op’ie, op’ie plaas?
RvR Bucklands, te Bucklands skool gegaan
MM Oukei, oukei
RvR Toe moes ek Sub A los, toe moes ek gaan werk saam met my pa saam. Of dit nou skaap-werk is of, of bokke oppas, of lande werk, dít het ons gedoen
MM Waar het julle gewerk?
RvR Daai baas is o’k nou, hy’s o’k oorlede al
MM Mmm
RvR Dis Kerneels Swarts
MM Daar op…
RvR Te Bucklands
MM Oukei
RvR Ja. Toe moet ek loop werk, saam met me ouerse saam werk
MM En toe’t julle hierheen gekom?
RvR Toe kan ek’ie ve’der’ie nike leer’ie
MM Mmm En wanneer het julle hierheen gekom, na Breipaal toe?
RvR Van neëntien-vyf-en-tagtig?
NvR In [cough]-… is o’s…
[coughing]
Neëntien-…
RvR Dis neëntien-vyf-en-tagtig
NvR Ja, daar. Tussen neëntien- …
RvR Dis neëntien-vyf-en-tagtig
NvR …en neëntien-negen-en-neëntig, daar
RvR Daar
NvR Tussen daai twee
RvR Toe moes o’s ver’uis hiernatoe
MM En was… het dit met baie mense gebeur?
NvR Met almal
RvR Met alman [d.w.s. almal], mat alman. Daai, die, die baas, soos ek sal sê die nǀ’uump [sic ǀ’huump ‘boer’], het op ‘aai grond die ketingse om die huise gesit en hulle plát getrek, waar ons in gebly ‘et
MM Was dit klip huise gewees?
RvR Dis…
NvR Sink huisie
RvR Mis huise, mis huise wat o’s al’yd gesmeer ‘et me’ die beesmis of so
MM Ek was anderdag daar gewees op Bucklands, daar’s nog ‘n páár mense wat daar woon, het ek gesien
RvR Ja, daar’s nog ‘n paartjies
MM Maar nie baie nie
RvR Ja
MM Ek het een oumatjie daar ont-, ek het haar gaan soek…
RvR Ja
MM …sy werk vir baas Human, en haar naam is Anna Mooketsi
RvR Dís reg
MM En, sy’t vir my weer gestuur na haar niggie, uh… haar naam is Sara Fredericks
RvR Ja, Sara Fredericks, dis my niggie
MM Ook jou niggie? So julle’s almal baie na aan mekaar, familie?
RvR Ja, ek is o’k ‘n Fredericks, maar getroud…
MM Oukei
RvR …van Rooy. Ja
MM So ek, ek sal vandag probeer om ook nog daar ‘n draai te maak…
RvR Daar draai te maak
MM …as ek tyd het [laughing]
RvR Ja
NvR Ja
RvR Hy praat tog te lekker ‘ie taal…
[geraas van lorrie]
…want sy oorlede ma was o’k ‘n Griekwa vrou. Hy’s Anna gewees. Toe leer sy nou weer uit sy ma uit, weer
MM En ouma se naa-, ouma se ma se naam?
RvR Elisa… Fre-…
MM Elisa, Fredericks?
RvR Namakwa
MM Namakwa?
RvR Getroud
MM Uh?
RvR Maar Fredericks is sy van
MM En ouma se pa?
RvR My pa is ‘n Namakwa, Hans Namakwa
MM Hans Namakwa
RvR Hy’s o’k al oorlede. Ja
MM En is, het hulle altyd gewoon daar op Bucklands?
RvR Ja, o’s he’ daar gewoon op Bucklands, ons alle kinders is Bucklands kinders
MM Mmm
RvR Ja
MM So hulle woon al baie, baie lank daar?
RvR Báie lank ‘aar gebly, ja
MM En dink julle julle sal ooit kan terug gaan soontoe, of sal wil terug gaan soontoe?
RvR Ek weet’ie of ek sal weer kan terug gaan soontoe nie, maar soos o’s nou regeer wil o’s graag die grond op o’s hê
MM Mmm
RvR Ja
MM Is ‘it ‘n groot grond?
RvR Dis ‘n gróót grond
NvR Dis die hele grond daar van onder af, van die neus [d.w.s. die samevloeïng van die Oranje- en Vaalriviere] af
RvR Ein’lik ‘n diamond-grond daai, daar af
MM Daar van’ie, van’ie samevloeïng af
RvR Ja
NvR Van’ie samevloeïng af héél op…
RvR Heel op
NvR …Strydsford deur, héél op tot bó
MM Waar? Tot waar?
NvR In, in, hier by Kim’erley op, hier op
MM So dis’ie ou, dis nou ou Griekwaland?
NvR Die ou Griekwaland, ja
RvR Ou Griekwaland
MM Mmm
NvR Die word… die die die bloedstroming [?] loop ein’lik dáár deur
RvR Ja, en só om… Cam’ell daar om…
MM Ja
RvR …van Griekwastad af daar om
[geraas van lorrie]
MM Ja. Daniëlskuil, al’ie pad daar af?
RvR Daniëlskuil, ja
MM Ai. ‘is maar ‘n slegte storie, né?
RvR Dis net ‘n storie
NvR Maar as soos wat ons nou hier kyk nou waar ons nóu hier bly… ‘is nou slég
MM Mmm
NvR O’s is mos nou nie gewoond die water betaal’ie, al uit die donkerte – o’s het in’ie donkerte gebly
MM Mmm
NvR Dit was vir o’s baie goed gewees
MM Mmm
NvR O’s sal nou nog daar gebly het, as o’s kan nog daar loop bly nog beter want dan het o’s ‘ie hie’die…
RvR Uitgawes, baie uitgawes
NvR ‘gawes’ie
MM Mmm. En het julle daar vee gehad?
RvR My oupa’t…
MM Destyds
NvR Veese gehet
RvR …my klein-ma’t bo-… beeste gehet, bokke, en my oupa’t o’k bokke gehet
MM Mmm. En het julle die grond geboer, of nie… maar mees’al vee, vee gehad?
RvR O’s hét opie grond geboer, maar toe, soos ek nou maar sê, want toe’s ‘it nou die nǀ’uunukas [sic ǀ’huunuka ‘boere’] se tyd, toe vat hulle als van ons af, o’s moet sommer vir hulle moet vir tien Rand verkoop het dat o’s net kan op’ie baas se grond bly
NvR Tien sjielings
RvR Ja. Moes o’s vir o’se beeste en skape en bokke, toe moes o’e hulle so verkoop – o’se ouers…
MM Sjoe
RvR …dat o’s nét kan op’ie baas se grond bly wan’ hy sê met dáái vee sal o’s ‘ie kan daar bly by sy plek ‘ie. Sy plek daai
MM Swaar
RvR Swaar gewees daai jare. Wat o’s grootgeword ‘et, o’s het baie swaar grootgeword, o’s moes wérk met o’se ouerse. O’s tjiela [d.w.s tjaila] vanaand saam met o’se papas
NvR Maar die mooiste daarvan, meester, was nog in baie goetes…
RvR Daar was álles
NvR …daar was alles, daar was kos
RvR Van alles was daar gewis [d.w.s. gewees]
NvR Dáár was géld gewees
RvR En goedkoop tyd het o’s nou aangekom [d.w.s. gebore gewees] en opgegroei, in’ie tiékie se tyd, waarvan jy kan báie gekoop ’et me’ daai tiekie, maar vandag tel hy nie
MM Ja
RvR Vandag tel ‘aai tiekie nie. Toe’s ‘it nog tiekie se tyd, o’s ken van tiekie-goed af. Ja
[geraas ven lorrie]
Goedkoop tye daai gewees wat o’s grootgeword het
MM En toe ouma klein was, het die mense nog op’ie ou taal gepraat? Of was ‘it maar min mense wat op’ie Griekwataal gepraat het?
RvR ‘is min mense wat op’ie Griekwataal gepraat het
MM Toe al?
RvR Ja
NvR Ja, daar was maar ‘n op en af gewees
RvR Op en af gewees
NvR On an’ off, só
MM Ja, hier en daar?
RvR Ja
NvR Jy hoor hom’ie weer’ie
RvR So hier en daar praat hulle, en dan is ‘it meerderheid net Afrikaans, ja
MM En, hoekom het die mense – weet julle hoekom het mense nie die taal geleer nie? Was ‘it maar omdat daar min mense op ‘ie taal gepraat het, of was ‘it…
RvR Nee, baie wou dit’ie mos’ie geleer het’ie, hulle’t gemeen dis ‘n grap wat die mense praat, of wat weet ek’ie, wan’ hy’t ‘ie belangs [sic] gestel daarin nie, dís ein’lik die hele ding. Daarom kan baie nie verstaan’ie wat is ‘n Griekwa nie, en wat is ‘n kleurling’ie. Want kleurling en ‘n Griekwa verskil. Want ék is nou uit en uit ‘n Griekwavrou se kind. Sal nou nie help’ie
MM En dink ouma dat daar mense weer sal probeer om’ie taal te leer, nou? Of dat die kinders nie belangstel nie?
NvR Hulle wíl ein’lik dit kan leer
RvR Hulle will ein’lik die taal leer
MM Wil hulle?
NvR Hulle wil ein’lik’ie taal leer
RvR Maar nou’s’it mos min mis [d.w.s. mens(e)], soos ek vir meneer sê, ‘is min mense wat wil graag die taal déél saam met die kin’ers
MM Mmm. En dink julle dit sal help as daar boeke en skryf-goed is wat op’ie Griekwataal geskrywe is?
RvR Ja
NvR Dit sal nogal vir hul’ help…
RvR Dit sal nogal help
NvR …veral vir die’s wat skool loop
RvR Wat skool nóu loop, hulle sal kan leer
MM Want ek weet in, daar in Upington se wêreld begin hulle nou op party van’ie skole biejtie Nama leer, vir’ie kinders
RvR Ja, ja
NvR Ja
RvR Namataal
MM Mmm, en dis maar, dis náby aan die Griekwataal maar nie heeltemal…
RvR Nie heeltemal’ie
MM …dieselfde nie
RvR Is, ís nogal
NvR Maar wat is, sien sien, [inaudible] wat nou daar in kom, as dáái ding nou sal ín kom dan sal meneer sien daar sal baie úit kom. En o’s het mos nou o’k gesê, soos die man wat my in’ie Ka’p – die pastoor – hy’t my ó’k gesê as die ding [d.w.s. onderrig in die Griekwataal en kultuur] kan in werking kom laat o’s kan saam met o’se kin’erse praat…
RvR In’ie skool
NvR …in’ie skool…
RvR Skole
NvR …waneer die kind djongmeisie kom raak…
MM Ja
RvR nǀ’abasa [sic ǀ’habasas ‘ingewyde jong vrou’]
NvR …die nǀ’abasa [sic] een wat o’s hom noem, dan djae’ [d.w.s. jaag] o’s hom mos nou ín die donker kamer, dan hou o’s hom vir ‘aai maand, óf vir daai twee mande, volgens die ouerse se begeerte is om daai kind rég te kry, ja. Nou kan o’s’ie, want die kind kannie leer’ie soos wat ‘y moet leer’ie of ontvang wat hy móét ontvang’ie wat die ouerse handhaf’ie
MM Ek kan vir oom bietjie kry. Dis oom Koon [sic Poon] van Rooy hier
NvR Dis oom Klaas…
RvR Klaas
NvR …oupa Klaas van Rooy
RvR Klaas van Rooy [laughing]
MM Oupa Klaas van Rooy! Ekskuus tog [laughing]
NvR Sien, meneer. Nou waar die ding [d.w.s. hokmeisies, ens.] uitgesterf het – toe’s’ie meisiekin’erse nie meer in’ie hok in gaan nie, jongmeisies word en ingaan nie, toe kan hulle mos nou nie: daar’s’ie geld’ie. Toe loop gaa’t daai ding, hi ti ǀ’are [‘dit is sleg/links’], ǀkare [sic]
RvR Toe ǀ’are [‘sleg/links’ word] hy nou
NvR Toe ǀ’are hy nou – daar’s’ie geld’ie
MM Wat is ǁ’are [sic] ?
NvR Hy’t toe veragter [d.w.s. verag geword] hy
RvR Toe veragter hy
MM Oukei
NvR Já. In sy, in sy, uh uh uh, geloof wat hy móét doen
MM Mmm
RvR Sy kultuur
NvR Ja, sy kultuur, toe ver-ǀ’are hy. Maar te sien die ander klomp mense ‘is te veel klomp goed wat moet gedoen word vri’ie kind
RvR Máár waar daai ding in gekom’t hét’e, is wanne’r –o’s h’t mos pophuise gespeel, o’s het pophuise gespeel, speel, pophuise, so ousie-ousie gespeel– maar vandat die pophuis uitgesterf het het die babitetjiese in gekom, die kind is nod veertien jaar, twaalf jaar, en sy’s swanger. Dís hulle se pophuis wat hulle nou speel. O’s het pophuis gespeel, daarom weet o’s wat is goed en wat is kwaad
MM Mmm?
RvR Ja
MM En julle sê dit is nie meer so nie?
NvR [inaudible]
RvR Dit is’ie meer so nie, hulle speel’ie meer pophuis’ie. Jy dínk die kind gaan skool en dan sit die kind kind-drink [d.w.s. borsvoed], hy, hy’s nou mama, hy tjee nou die kind voedsel. Maar as hy daar klaar is dan moet hy weer skool toe gaan, daai antie
MM Mmm
RvR Hy’s mos nou ‘n antie
MM En loop hulle dan nog skool of hou hulle dan op?
NvR Hulle loop op skool
RvR Hulle loop skool. Drink, kom drink tjee weer’ie kind va’middag, so gaan’it. Maar o’se tyd’ie, o’se ouers was streng gewees – sewe-uur moet o’s reeds al in’ie huise in wies [d.w.s. wees] – maar vandag se kjend’ie, hy tien-uur o’k kom vanaand, huh, hy kan kan tien-uur o’k kom, so loop en tel hy óp, so loop en tel hy óp. As jy ‘n ouer ontwaak dan moet jy nou loop voorkom vir’ie onmondige kind wat swanger is, want jy’t die tyd vir hom getjee, jy’t met hom gepraat. Dis pure al die goed wat úitgesterf het, uit die kin’ers uit, uit die grootmense uit, daar word net gemaak en breek soos hulle wil
MM Dink julle dit het iets te doen die… dat julle nou nie meer lewe soos wat julle gelewe het nie, of…
RvR Nee, hulle wor-…
MM …is’it die dorpslewe, of…
RvR Lyk my ‘is’ie dórp se lewe, want…
NvR Dis’ie dorp, ‘n mens moe’dit nou so sê
RvR …die buitelewe is, is afhanklik van’ie dorp se lewe af, die dorp se lewe is ‘n vinnige lewe… maar…
MM Hulle sê mos, “Live fast, die young”, né?
RvR Ja!
[laughing]
NvR Ja né, maar nou, nou moet meester nou sien…
RvR Ja
NvR …die…
RvR Hulle…
NvR …die buitese, die buite se lewe, jy kan nou plase toe gaan, jy sal ó’k loop sien daar by die plase is… rêrig, dit verskil van’ie dorp, en van Bucklands. Jy’s in daai plek, as jy so moet kyk’ie dorp s’n, dan kyk jy Bucklands, dan kyk jy Die Erwe [-29.078375712062723,23.738193511962884], dit verskil. Ja. Nét waar jy gaan, dan sien jy hier dra die [‘n] kind, of dan sien jy hiér is dié kind swanger, dan sê jy vir jou – praat self jy in jou hart in – sê jy, “Au, kyk hoe klein is die kind”
RvR Die kind is so klein
NvR En as jy rêrig hoor dan hoor jy die kind is twáálf jaar, want, want die kind is nie met die ouer regverdig’ie

*************