Santa Domburg

Santa Domburg was 79 jaar oud ten tyde van die onderhoud. Hy vertel van Kaatjie Kekkelbek wat agter die berg gebly het. Sy het vir die eienaars van verskillende plase stories oor mekaar vertel en verskriklike leuens opgemaak. Dit het uitgeloop op ’n bakleiery onder die plaaseienaars en dis hoe Moordenaarspoort, oppad na Williston, sy naam gekry het. Die boere het mekaar te lyf gegaan en begin doodmaak, maar toe was daar geen spoor van Kaatjie nie. Santa sê hy is nie seker of hierdie storie waar is nie, maar dis wat hy gehoor het.

Hy was te klein om te verstaan of om stories oor Jan Thomas te onthou, maar hy onthou van Jan Tobias. Die boere in die kontrei het sersant Cloete dringend ontbied, want Jan Tobias was weer besig om vee te slag. Jan Tobias het in ’n grot in die berge daar naby gebly. Toe die polisie op die plaas aankom waar hy geslag het, was die enigste teken van hom ’n uitgebrande vuurtjie met ’n rokie wat nog uit die kole trek en ’n sandkol waar hy gesit het. Santa sê hy weet nie of sersant Cloete ooit vir Jan Tobias gevang het nie. Wanneer Cloete saans tuiskom was sy voete seer van al die lopery in die berge op soek na Tobias. Maar net as hy sy voete in ’n skottel warm water begin week, lui die foon weer, hy moet kom, Jan Tobias was alweer aan die slag. Dan moes hy maar mooitjies sy voete so nat-nat in sy stewels steek en gaan. Santa sê Cloete het hom hierdie storie vertel en hy sou nie jok nie, maar hy is nie seker oor Kaatjie Kekkelbek nie. Dit spook in die Moordenaarskloof. Santa vertel ’n snaakse storie van ’n oujongkêrel wat met sy nuwe motor in ’n sandbank vasgery het omdat hy by ’n meisie aangelê het.

Nou,  ek is nie ’n gebore Calvinianer nie, alhoewel my pa ’n gebore Calvinianer was. My ma is oorspronklik van Brandvlei, ’n honderd-en-vyftig meter hiervandaan in die rigting van Upington. Maar in ieder geval, ek het in 1959 het ek afstudeer as onderwyser op OKSK op Oudtshoorn. En toe ek die dag, toe ons nou beginne klaarmaak met ons kursusse, toe’t ek twee-en-twintig aansoeke uitgeskryf. Ek was toe, daai tyd was ek toe twee-en-twintig jaar oud.

Hoe oud is Oom nou?

Ek is nou,  plus-minus,   ek het nog vyf maande oor dan’s ek tagtig jaar. Nou, ek het in,  1955 op kollege het ek twee-en-twintig aansoeke uitgeskryf vir betrekkings, en nie één van hulle het my laat weet ek was nie suksesvol nie. En toe sien ek, in die destydse Onderwysgaset sien ek toe ’n betrekking van ’n nuwe hoërskool, verskoon nou die woord wat ek gebruik, vir kleurlinge hier op Calvinia, ’n hoërskool wat hier geopen gaan word vir Calvinia. En ek besluit toe, ek moet maar daarvoor aansoek doen. En daardie aand, daardie dag toe ek daai aansoek uitskrywe, toe’t ek nie eers ’n sent in my sak daar op, op Oudtshoorn het ek nie, maar my pa … ons het árm grootgeword. My pa was ’n gewone winkelboy, soos die mense destyds gesê het. Maar die vrou, die mense by wie ek gebly het,  hulle van was Moos, en my, die, die landlady, sy was vir ons soos ’n ma, sy was vir my soos ’n moeder. Toe gee sy vir my ’n sikspens, dis nou in hierdie taal van vandag is dit nou,  ’n vyf sent gee sy vir my om ’n seël te loop koop om op die aansoek wat ek toe uitgeskryf het, die twee-en-twintigste een wat ek toe uitskryf. Dit was ’n Vrydagaand gewees en ek het gestap af na die poskantoor toe, daai tyd kon jy ’n seël druk op ’n masjien. Ek het die seël gedruk en ek het hom ingesit, maar my, my losiesma het vir my gesê: “My kind, ek sal bid vanaand lat jy hierdie betrekking kry.”

Ek het net vir haar gesê: “Ai, Moeder” – ons het vir haar gesê Moeder. Ek het gesê: “Moeder, ek weet nie, ek weet nie.” En ek het die ding in die pos gegooi, en so ná ’n week toe kom die tyding ek het die betrekking gekry. Maar onder andere het ek ook aansoek gedoen Vredendal toe, vir ’n betrekking op Vredendal, en die,  my aansoek het daar by die, by die, destyds was die predikant dominee Blom op Vredendal. Hy was die  uhh voorsitter van die, seker van die skoolkomitee, of van die bestuur daar van die skool, ek weet nie wat nie, en,  hy het my níks laat weet nie, maar saam met my het ’n,   ook ’n seun Dirkie Dirkse van Vredendal, het saam met my afgestudeer. En ek en hy was groot vriende, want ons kom toe al saam van,   Worcester af het ek en hy saam gekom. En dominee Blom het hom gebel om te vra hy moet asseblief uitkyk vir ’n onderwyser, ’n goeie houtwerkonderwyser. Nou, gelukkig het ek nou dan daai gene van my oupa seker geërf, en,  ek was van die bestes in die Houtwerkklas. En Dirkse het toe vir dominee Blom gesê van my en hy het my kom sê en ek het aansoek gedoen, maar ek het niks van Blom gehoor nie. Nou weet u, toe ek nou die betrekking – o ja, hier was nou ons,   voorsitter van die skoolraad destyds was die predikant hier op Calvinia, dominee Gerhard Uys. Hy het my ouers en oupa-hulle baie goed geken en hy stuur my onmiddellik ’n telegram, ek het die betrekking gekry, want ek is nou Afrikaans en Houtwerk wat ek moet kom gee vir die kinders hier wat die hoërskool hier begin.

En Dirkse kom weer by my. Hy sê vir my: “Jong, jy sê jy het aansoek gedoen, maar dominee Blom laat weet dan nou hy’t niks van jou gekry nie.” Toe bel ek en hy saam vir dominee Blom, en weet jy wat het my gekos daai Vredendal-aansoek? My van. My van is Domburg. Toe dominee Blom my aansoek gekry, hy het hom stukkend geskeur en in die snippermandjie gegooi en toe sê ek vir hom daai dag: “Dominee, maar ek het aansoek gedoen.” Hy vra vir my: “Broer, wat is jou van dan nou? Ek kan nie onthou?” Ek sê “Domburg”. Hy sê, “Ag, my hygend, ek weet ek het hom gekry, maar ek het hom stukkend geskeur. Jou van was vir my so ’n snaakse van en ek het nie geweet watter soort mens ek sal hier kry nie.”

Toe gooi hom in die snippermandjie.

Toe wil hy nou hê ek moet die, die, die aansoek wat ek gekry het op Calvinia wou hy toe hê moet ek kanselleer en dan moet ek Vredendal toe kom. Toe sê ek vir hom: “Nee, ek gaan nie Vredendal teleurstel nie, want jy het my teleurgestel.” Toe’t ek hiernatoe gekom in 1960 en ons, ons was net drie onderwysers wat hier beginne skoolhou het, wat die hoërskool begin het. Dit was ek, en ’n sekere juffrou Smit van Karkams, Namakwaland, en ons hoof, meneer David (B?)Walie van Genadendal. En ons het die skool begin. En ek moes toe,   Afrikaans gee vir die kinders, Standerd … ons het toe net standerd ses en sewe. En ek moes toe Afrikaans en Houtwerk gee en juffrou Smit het toe nou Engels en Naaldwerk gegee en Meneer Walie het toe daai tyd Sosiale Studie en ek weet nie wat alles nie het hy toe waargeneem, Wiskunde en dié goed.

Maar die eerste kwartaal toe sien ons maar ons sal nie die ding pluk nie, toe’t ons aangestel vir meneer, toe’t hulle aangestel vir meneer Lodewyk Onke en meneer Ronnie Festus. Toe’t ons saamgekom. En meneer Walie was toe, laat ek sien, ’60, ’61, twee-en-, ’63 was hy toe hier hoof. Toe gaan hy weer terug, hy kry toe ’n betrekking in die Kaap by Livingstone Hoërskool. Maar hy was daar seker net vir ’n jaar, toe gaan hy weer terug Genadendal toe. En toe het,   ’n sekere meneer Jonkers het toe hierheen gekom. En toe’t hy nou die skool gedrywe verder laat dit ’n hoërskool later geraak het.

Maar in die tussentyd het hy en ek ook toe ’n soorte van ’n diskoers gekry. Enne, hy het toe blykbaar niks van my gehou nie. Hy was net ’n jaar hier, toe’t ek en hy vasgesit oor ’n sekere ding – met my kom raas voor ’n klas wat nie nodig gewees het nie. Enne, toe’t ek hom antwoord gegee. Ek het hom aangevat, ek het nie omgegee nie, want ek het gesê as ek moet loop werk, maar as jy my nou rapporteer by die departement, dan loop werk ek by my oupa want dié was ’n bouer en ek wou hoeka graag ’n messelaar gewees het.

En, ek het toe nooit weer die betrekking gekry nie. Hy het toe nou ’n sekere meneer, wat is die man se van, daar van Queenstown, het hy toe aangestel in my plek. Maar daai oggend toe die skool  oopmaak, voordat daai, voordat   die, die, die,   werklike aanstellings begin het, toe kom ry die, ons plaaslike voorsitter van   die skoolraad, van die skoolkomitee destyds, kom ry hy na my toe, sê hy vir my: “Santa, maar ek wil nie hê dat jy moet weggaan nie. Jy moet hier bly. Enne, ons het hoeka tekort aan onderwysers by die laerskool en jy kry nou ’n betrekking. Jy doen nou na geen ander dorp toe aansoek nie. Jy kry ’n betrekking hier by ons skool,  die prinsipaal sal vir jou ’n klas gee daar.”

En toe het ek nie aansoek gedoen nie en daai oggend 1964 toe die skool weer begin, toe kom ry ek met my karretjie – ek het toe vir my ’n kar gekoop – toe kom ry ek met die kar tot by die skool en toe sien meneer Jonkers, hier kom ek nou dan met ’n kar. En hy het toe nou aansoeke uitge- … ek meen, in die bulletin was daar toe hy het toe ’n ander man uit die Paarl aangestel in my plek. Maar in die tussentyd het dié man toe aansoek gedoen na ’n betrekking toe in Bishop Lavis. In die Kaap. Hy sien toe kans vir daai betrekking. Toe sit Jonkers, want hy en sy vrou was nog op vakansie in Kimberley, toe hulle hier kom, toe lê die telegramme in die pos, ’n hoop daar op die lessenaar, enne, daar sit hy nou sonder ’n Houtwerk- en Afrikaansonderwyser. En daardie oggend toe die skool begin, toe kom,   hy na die skool toe, maar ek sien toe ons voorsitter van die skoolkomitee, toe meneer Gert Uys, hy kom ry, en hier kom Jonkers aangestap van die hoërskool af nou hier oor na die laerskool toe.Ek het toe daar ’n standerd-drie-klas gekry by die laerskool. En toe kom pleit hy nou daar. Toe sê ek vir hom: “Maar reg, Meneer, ek sal julle uithelp, maar op mý voorwaardes. Nie op jou voorwaardes. Op my voorwaardes. Ek neem nie deel aan julle se buitemuurse aktiwiteite nie, en ek gaan ook nie julle vergaderings bywoon nie. Ek is op die rol nou van die laerskool, Hantam.”

Enne, nou ja, hy aanvaar toe, ek het vyf of vier dingese het ek gehad wat ek vir hom gesê het. Toe vra hulle vir hom daar in die kantoor: “Nou sien jy kans daarvoor?” Toe sê hy wel, hy het nie ’n keuse nie.

En toe’s ek weer terug. En toe het ek hulle so twee jaar agterna weer uitgehelp met Houtwerk en Afrikaans en dié goed het ek daar uitgehelp. Enne,  hy het toe maar later ingesien, maar ek wil toe nie verder, langer daar by sy skool wees nie, want ek en hy sit, ons sit vas. Toe’t ek gekom na die laerskool toe en daar het ek van ’64 af tot ek my aftree-ouderdom hier in negentien, uuh, wat was die aftree-ouderdom? Daai eerste middag toe ek pakket gevat het … ek het in ’93 het ek toe pakket gevat en van ’94 af is ek by die huis. En nou sit ek by die huis en ek is heel gelukkig.

Ek is in die tussentyd getroud. Ons het nie kinders, ek en my vrou het nie kinders nie, maar ons is heeltemal gelukkig hier waar ek is. Enne, toe het,   die hoof-Houtwerkinspekteur het my toe gebel en gevra, want ek was die enigste een, ek het in 1966 het ek weer teruggegaan Oudtshoorn toe en toe’t ek, uh,  my derdejaar-Houtwerk geloop doen. Dit is in my in. Houtwerk. Houtwerk. Toe’t ek,   teruggegaan kollege toe in  uhh 1976, sestien jaar skoolgehou, en toe weer terug, ’76. Enne, toe’t ek,   geloop klaarmaak met my Houtwerk. Toe bel die hoof-Houtwerkinspekteur, Van der Spuy Uys, toe bel hy vir my om te vra of ek nie wil Kimberley toe gaan om vir die derdejaars in Kimberley die Houtwerk te loop gee nie. Toe sê ek vir hom: “Nee, ek bly net hier waar ek is.” En hier is ek gelukkig. Want, my redenasie was gewees, daai tyd, daar’s mense op Kimberley, onderwysers, wat vir daai betrekking aansoek gedoen het. En nou kom ek daar aan, ’n wildvreemde een. Ek sal nie die samewerking kry, by hulle, wat ek hier op Calvinia het nie. En toe’t ek net vir hom gesê, nee. En, daarom sit ek vandag nog op Calvinia.

Oom, daar was mos baie stories vertel hier in die omtes. Ken Oom miskien so ’n paar stories? Het Oom gehoor van Jan Thomas?

Man, ek het grootgeword met Jan Thomas, maar ek ken hom nou nie eintlik nie.

Maar hier het ’n ongeluk gebeur, hier in die berg. By Nieuwoudtville. Toe is ek hier, op skool. Ek meen, ek hou hier skool. En toe het, ek kan nie onthou wie die eienaar van die lorrie gewees het nie, maar ek ken die man wat die lorrie bestuur het, oom Johnnie de Wee. Ken ek goed, het ek baie goed geken. Ons was ook groot vriende gewees. Toe het hy die Sondagmiddag hier gelaai. Hulle is, ek weet nie waarheen, hier in die Boland iewers paaie gemaak, en toe het hulle een van dié groot trekkers gekom haal met die lorrie.

Maar dié lorrie het ’n staalbak gehad en hulle het nooit die trekker op die staalbak vasgemaak nie. En toe hulle nou ry toe hulle in die berg kom, met die draaie en so aan, toe skuiwe die … hulle was een-en-twintig mense op daai bak. Toe, as die ding soontoe skuiwe, dan druk hy van die mense agterop, want dis Februarie, Januariemaand. Dan druk hy ’n klompie mense daar teen die kant van die bak vas en as hy diékant toe draai, dan druk hy weer hierdie klomp mense. Daar’s een-en-twintig mense toe dood. En toe sien oom Johnnie nou, in sy truspieël, toe sien hy nou lat wat agterop gebeur. En hy kan toe nie die lorrie stop nie, want die vrag is swaar. Toe ry hy in die wal vas, daar in die berg. En daar het die lorrie aan die brand geslaan.

En toe, soos ’n ding móét kom, toe kom my prinsipaal, meneer Gielie Krieling (??), toe kom hy en ’n blanke ou, ’n blanke man wat hier gebou het, meneer Abie Fourie, toe kom hulle uit die Kaap uit en hulle kom op die ding af. En, toe brand die lorrie so en oom Johnnie sit vas. Hy’s nou vas. Hy het nou in die wal, in die berg vasgery met die dingese, toe’s sy bene vas, toe kan hy nie uitkom nie. En die lorrie brand. En die mense is dood agterop.

En toe,  roep hy vir mister Krieling, hy sê: “Ai, meneer Krieling, kom help my net dat ek uitkom.” Maar die lorrie brand so, meneer Krieling kon nie naby gaan nie. Enne, oom Johnnie het daar doodgebrand,   in die daai lorrie, daai tyd.

En die aand hier, omtrent, seker so, daais in die somer gewees, seker so nege-uur se kant, toe kom ry ’n ander Slamse kêrel hierso, Ismael Adams, toe’t hy gery, hy’t gehoor van die ding, toe ry hy, toe loop kry hy daar ’n hele klomp van die lyke wat, maar toe’s dit soos braaivleis. En toe het hulle dit op sy bakkie gelaai. Toe’t hy met die mense hier ingekom. Toe’t ons almal hier geloop kyk hoe lyk die mense. Maar hulle was net so goed soos kaiings. Ken jy kaiings? Toe was die lyke soos kaiings uitgebrand, daai dinges.

…

Vra maar.

Oom, het Oom, ek het by iemand anders gehoor hier was ’n vrou gebly, Sara Kekkelbek, of Saartjie Kekkelbek.

(vra iemand anders teenwoordig): Ken jy so iemand?

Derde persoon: Nee, dit was seker voor my tyd.

Het Oom al gehoor van Dirk Ligter?

Ja, ek het van hom gehoor, maar ek het nie enige kennis van hom gehad nie. Jan Thomas en Dirk Ligter – my oom op Brandvlei, hy was ’n gerekende man op Brandvlei, hy was ’n, hy het ’n garage gehad daar, hy het my vertel. Maar soos ek sê, ek kan nie vir jou sê dis ’n waar storie of wat ook al nie. Nou, daai tyd het ons hiervan af gery het, hier uit Calvinia uit en van Upington en Brandvlei daar af, dan moet jy deur die Ceres-Karoo ry. En hy het toe een aand het hy gery, hulle het gery, en by so ’n plekkie in die Karoo – wat was sy naam nou weer, Liz? Daar waar die petrolpomp gewees het, man …

Derde persoon: Koekfontein.

Nee, nee, nee, verderaan, daar was ’n petrolpomp gewees. Maar in elk geval, daar was ’n petrolpomp gewees en hy het toe ’n pap wiel gekry. Toe sukkel hulle verskriklik, want, man, hier was niks op daai pad tussen Calvinia en, en Ceres. Was daar niks gewees nie. Net daai petrolpomp daar gewees. En … nou’t hy gesit en hy het gesit, want daar kom ook nie karre meer nie. Dis ook op ’n Sondagaand gewees. Nou sê my oom, en hy luister later hier teen die pad hier speel ’n man op ’n banjo, of ’n kitaar. En hy sing ook: “Dis die wit perd van Calvinie, hy loop maar hy kan nie sien nie.”

En so’t … Hy luister toe, maar hy het ’n lang sleutel gehad wat die lorrie wat hy mee gery het, want hy’t geloop petrol haal in die Kaap vir sy garage op Brandvlei. Daai tyd moet jy nog petrol met jou eie ryding ry. Enne, hy het ’n lang spanner gehad vir die wiel-,  uhh moere om los te draai, en toe hoor hy dié. En hy loop daar en hy luister en hy loop al nader na die stem wat sing. Toe lê hy daar in ’n ou murasie, dié Dirk Ligter.

Sing weer hoe het hy gesing.

“Dis die wit perd van Calvinie, hy loop maar hy kan nie sien nie.” Dis, nou ja, en toe loop hy tot daar en toe kry hy die man daar en hy sê vir hom: “Wie’s jy?!” En hy mik om hom te …

Toe sê hy: “Hoop, my baas, hoop, my baas, stop, stop, stop. Ek is Dirk Ligter. Ek doen niemand kwaad nie. Ek is net stout partykeer.”

En toe my ook daar … sy, hy, sy naam was gewees, ons het vir hom gesê oom Toi Christiansen. Hy het ’n garage gehad op Brandvlei. En toe’t hy met Dirk Ligter daar gesels. Maar wat hulle nou gesels het, het hy nou nie vertel nie. En so aan.

En toe’t hy vir Dirk gesê: “Jy neuk nie hier met die blanke mense se skape nie.”

Hy sê: “Nee, baas, ek sal nie, ek sal nie.”

En toe het hy vir oom Toi daar kom help met die, met die pap wiel. Oom Toi daar gehelp en toe’t oom Toi nou verder, Ceres toe.

Derde persoon: (onhoorbaar 21:00)

Nee, wag. Vra jy eers ’n vraag.

Nee, nee, gaan aan.

Nou, dié oom Toi hy het ’n garage gehad, man, en hy was ’n gesiene man in Brandvlei, en selfs hier in Calvinia. Enne, so het hy,   sy een stiefbroer – sy naam was Petrus. Hy het ’n rugprobleem gehad, hy het so mank geloop, en dan het oom Toi ’n kind grootgemaak – hy was Klaas. Sy Klaas Fortuin. Oom Toi het … kan ek nou maar eers dit vertel?

Derde persoon: Ja.

Oom Toi het een oggend, een Sondagoggend, hy was kerkraad en voor hy kerk toe gaan toe kom Klaas se pa, se ma. Hulle’t op ’n plekkie net, in Brandvlei maar nou net so uit die dorp uit, nou nie in die dorp nie – ons het dit genoem Drie Koppe. Sulke drie koppies. En daar het sy pa-hulle gebly.

Toe kom sy ma daar aan en sy ma sê vir oom Toi: “Ai, Oom Toi …” –   wat was sy pa se naam? Willem. “Willem is besig om te sterwe, en wat moet van Klaas word?” En: “Wil Oom Toi nie vir Klaas vat en vir Klaas grootmaak nie?” En so het,   oom Toi toe gesê ja.

Hy sê toe vir sy vrou, Ant Lenie: “Hoor nou wat sê Willem hierso.”

En toe vat hy sy kar en hy ry Drie Koppe toe. Man, dit was seker so twee kilometers. En hy ry toe nou Drie Koppe toe. Toe hy daar kom, toe sien hy, nee, maar oom Willem sal dit nie maak nie. En hy vra vir oom Willem, en sy vrou nou, wat moet hulle doen met Klaas? Toe sê oom Willem hy wil hê oom Toi moet nou vir Klaas vat vir hom as ’n kind, want hy, voor die son ondergaan is hy gesterwe, hy voel hy gaan dit nie maak nie.

Oom Toi sê: “Nou maar reg. Nou maar wanneer wil julle hê moet ek vir Klaas vat?”

“Jy moet hom nóú vat, nou, nou, nou, terwyl ek nog lewe.”

Klaas het nie ’n koffertjie gehad, of ’n sak of ’n ding nie, hy het net so ’n,   trommeltjie gehad waarin hy sy goedjies gesit het. En oom Toi vat hom daai tyd. Toe hulle ná kerk daar kom, toe is oom Willem oorlede. En oom Toi het vir Klaas grootgemaak.

Jong, as jy nou praat van slim, daai mannetjie was nou slim. En hy’t,   hy’t die skool, hy het toe nog nooit ’n skool van binne gesien nie, net van buite. En Klaas het nou gegaan, en hy het saam met oom Toi gegaan, en,   Oom Toi het vir hom opgehelp, en, hoor hier, ek was daai tyd standerd een. Ek was standerd een. Daai jare, daar by die skool op Brandvlei. En hier kom Klaas nou, sub A. En die agtermiddag toe die skool huis toe gaan, toe slaat hy saam met my in standerd een. Toe’s hy saam met my in standerd een. So goed was hy. En die vollende oggend, toe’s ons almal in standerd een, toe begin Klaas met standerd twee. Nou ja, so het Klaas gevorder. Hy was seker net drie, vier jaar daar by die laerskool, toe’s hy standerd ses toe. Toe’s ek standerd vyf. Toe’s Klaas standerd ses.

Enne, so het Klaas aangegaan, enne toe vra oom Toi vir hom, want oom Toi se een seun was toe op UCT. Toe was hy daar.   toe sê oom Toi, maar hy sal nie kan bekostig om vir Klaas ook nou nog universiteit toe te stuur nie, maar Klaas moet nou maar hier by standerd sewe hier … daai tyd is hier nog nie ’n hoërskool hier by ons nie. Toe moet Klaas nou, toe sê Klaas, nee, hy wil nie verder gaan as standerd ses nie, hy gaan nou hier in die garage begin. En weet jy, op die ou end, toe was Klaas Brandvlei se beste mechanic. Oom Toi het vir hom gevat daar waar hy met die masjiene gewerk het en Klaas moes kom sit het, en hy het gehelp daar, en op die ou end, as daar blankes kom, of customers kom daar by die garage, dan wil hulle hê Klaas moet aan sy ryding werk.

En so het Klaas aangegaan. En op die ou end, toe oom Toi sterwe, toe erf Klaas sy huis. Hy’t nie vir sy seuns of dogters daai voordeel gegee nie, hy’t dit vir Klaas gegee. Klaas het by oom Toi gesit die aand toe hy sterwe. Toe’t Klaas sy oë toegedruk.

Sien, hoe’t jy gesê …?

Nou, nou, Petrus is sy stiefbroer, en Klaas het hy nou grootgemaak, en sy eie seun Kobies – sy naam is Jakobus, maar is nou Kobies, dis nou sy eie kind. Nou, eendag toe kom die reisiger daar – daai tyd toe kom die travellers nog – hulle kom verkoop nou hulle se olies, en tyres en goeters. En toe vra die een traveller vir oom Toi,  nou praat die man Engels: “And this one here?” Toe sê oom Toi: “No, this one I got him big.” Dis nou Petrus.

[gelag]

“I got him big. And this one there,” (dis nou Klaas), hy sê: “And that one, I make him big.” Toe kom hy by sy seun Kobie: “And that one there, no, that one I make him myself.”

Sien jy, so het die storie geloop. En eendag toe kom daar weer ’n traveller wat nou tyres kom verkoop en toe vra hy vir oom Toi, hy praat nou Engels, maar ek sal nou Afrikaans praat.

Toe vra hy vir oom Toi: “Maar hoe is die dingese,” daai tyd is dit grondpaaie, man, nog nie teerpaaie nie, “nou hoe is die tyres hier op die grondpaaie en so aan?”

Sê oom Toi vir hom: “You know what, sometimes the stones, maar nou sometimes the roads are good, but sometimes the stones are sommer like bottelglase (onhoorbaar 27:08 ??).”

[gelag]

Nou, dit is soos wat ons stories hierlangs geloop het.

Derde persoon: Meneer is vandag met Jan Spies deurmekaar. Hy vat hom ver.

[gelag]

Nou wat nou?

Oom, het hulle miskien vir Oom-hulle spookstories of so iets vertel? Kan Oom miskien een of twee onthou?

Man, ek kan vir jou baie spookstories vertel, maar nou, [lag] dit gaan bietjie lank ophou.  toe ek hier op Calvinia kom, toe kom loseer ek by my ma se tante. Die plekkie waar hulle gebly het was hier onder in die Rooi Erwe. Nou slaap ek in die kamer op die stoep. Die stoepkamer. En een aand, maar dan het ek al gevoel party aande en ek, ek voel nie reg nie. Nou, ek en sy [wys na derde persoon], toe’t ek nog vir haar ontmoet en sy het my pajamabaadjie vasgelê dat ek nou nog hier is.

Nou ja, toe gaan ons die aand bioscope toe, Maandagaand, en, nou moet ek die aand ná bioscope nou nog terugry, daar oor die bult hier verby by die stasie Rooi Erwe toe. Nou kom ek daar, nou daai tyd was daar nog dié program op die radio,  Liz, help my …

Derde persoon: Special Occasion.

Special Occasion.

Derde persoon: Ons het nog LM Radio gehad.

Ja, LM Radio. En nou luister ek vir LM. Nou lê ek. Vang later so ’n sluimertjie, enne, man, ek lê. Maar nou was hier ouens van die Kaap wat kom moeilikheid maak het. Hulle het hier gekom, hulle het die een petroljoggie vasgevat, hulle het die kar gesteel en die petroljoggie vasgebind en hom agter in die boot gegooi. Toe ry hulle met hom weg. Enne, nou ja, nou … Liz, wat was hulle vanne?

Derde persoon: Ek weet nou nie.

Wat was iemand se vanne. Die main ou … Maar in elk geval, hy, hulle het nou toe hier vreeslik onder die mense gerumoer, parties gehou, vleis gebraai, en ammal dié. Enne, toe word hulle getrap. Maar in elk geval, so lê ek die aand, man, en ek sien, maar wat is dit dan nou? Maar ek voel net nie lekker nie. Ek voel nou net nie lekker nie. Toe ek sien, toe kom stap hier ’n Engelse predikant by my kamerdeur in. Met ’n koffertjie, hierdie klein koffertjie onder sy blad, met sy wit boordjie om sy nek en hy is swart aangetrek. Enne, hy kom tot hier by my by die draadloos en hy draai om en hy loop weer terug, en toe hy by die bed se voetenent kom, toe vra hy vir my,  maar ek lê kyk hom en ek praat met hom.

Hy vra vir my: “Bly Frans van der Merwe hier?”

Ek sê: “Nee.”

Maar ek sien hy het ’n blessie. Sy hare begin ook hier soos myne bles raak.

Ek sê: “Nee, Frans Baadjies bly hier.”

Ek vra: “Hoekom?”

Toe sê hy: “Nee, sy testa-…”

Toe stop hy net daar. En toe ek weer kyk, toe’s hy weg. Toe gaan ek, nou die oom van my, my ma se antie, sal ek maar sê, sy tante, het, het, hulle het al die tyd op die plaas by die boer gewerk en toe,  sê,   gaan ek nou die oggend en loop sê vir hulle lat, van die storie van gistraand, gisteraand. Toe sê sy vir haar man, oompie Frans, hy moet gaan na die blanke man toe hier en vir hom loop sê wat het gebeur.

En toe vertel … veertien dae daarna toe sterwe die ou man. Nou sy een seun het hy ge-onterf, hy, hulle was blankes gewees, Van der Merwes, hier op die drif. En toe het sy een seun, het hom in die steek gelaat, toe onterf hy hom. Toe gaan die outjie Vrystaat toe. Maar hy wil toe nou nie eintlik heeltemal onterf nie en toe gaan hy na die prokureur toe daai oggend ná ek vir my antie die storie vertel het. Toe gaan sy en sy loop vertel dit vir die ou man. Toe vat ons hom prokureur toe en toe verander hy die testament, laat die man weer sy deel kry.

[staan voor muur, bespreek dorpswapen wat op die muur vasgeplak is]

Kan ons hier net iets sê?

Sê net gou iets rondom dit.

Maar sien jy nou hierdie, hierdie wapens wat hier rondom is? Dis nou, al die dorpe waar ons Vollies, ons oud-Vollies al, uhh, uhh, reünies gehou het. Sien jy. Nou ken jy hierdie man? Dis snaaks dat jy hom nie ken nie.

Lyk soos ’n Springbok.

Hy was op die drumpel van ’n Springbok.

Nee, ek ken hom nie, Oom.

Ken jy hom nie?

Wie, wie is hy?

Toe maar, ek sal jou nou net sê. Moet jy nou hier opgaan, of is al klaar daar?

Ek gaan gou daar op. Oukei, ons begin sommer van bo af, sê daar by Oudtshoorn.

Ja, ek kan nou nie al die dingese onthou nie, al die, die – hoe sê mens nou? – die wapens onthou waarvan af hulle nou kom nie, enne, jy kan mos maar die name hier sien.

Ja, ek kan die name sien, ja. En dan wil ek nou net die geskrifte, ja.

Hou bo een ook.

Ja. 2014, dis hoeveel jaar van 1998 af?

Toe’t hulle dit vir my as ’n geskenk gegee.

As ’n geskenk gegee.

Ja. Ek was die president van onse reünies.

Van die reünies.

Van die reünies. En dis ek wat daar sit. Nou sien jy hoe, hoe’t my kop gelyk daai tyd.

[lag]

Nou, nou dis die oom wat daar sit, ons gat net weer na die …

Hulle sê almal vir my Santa.

Santa, ja. Hoekom, waar kom die naam vandaan, Oom?

Nee, dit moet jy nou vir my ma vra. Toe ek my verstand kry, toe sê hulle vir my, roep hulle vir my Santa.

Hulle’t seker geweet ek sal hier by Kersfees het ek gebore word. En toe’s ek net so ’n paar dae daarna … ses Janneharie.

Ses Januarie gebore.

Gebore. En dit het die hoërskool vir my gegee. Ek het, ek was een van die eerste onderwysers wat hierdie skool gebegin het. Ons was net drie, ek en mevrou Joubert wat, sy was daai tyd juffrou Smit, en dan meneer Balie, van Genadendal. Ons drie het hierdie hoërskool gebegin.

Hierdie hoërskool gebegin.

Ja. Nou, en toe gee hulle, verlede jaar ’n reünie gehad, toe gee ook dié ding vir my pligsgetrouheid, al wat ’n ding is.

[staan in kamer in huis]

Hierdie, hierdie tafeltjie wat ek gemaak het. Nou dit is ’n modelletjie wat die standerdsewes kan maak.

Vandag se standerdsewes kan maar net droom om so iets te maak.

Ek het al my goed, het ek in embuia gemaak.

Embuia-hout?

Ja. In embuia-hout.

So, dis ook embuia?

Ja. Hierdie is embuia en daardie tafeltjie ook. En daai, daai ook, wat ek,  maar hulle is nou almal toegegooi, maar ek wil nou nie lappe afhaal nie.

Nee, nee, dis in die haak.

Nou daai,   het ek ook gemaak, en, uh, soos ek jou sê, daai was in, ek het sestien jaar skoolgehou, toe gaan ek terug en toe loop doen ek eers weer die houtwerkkursus. En dan het ek hierdie versameling gemaak, van lepeltjies van al die dorpe wat ek al gewees het. Ek het hulle, ek het vir my ’n lepeltjie gekoop …

Oom kan maar praat.

Uh, uh, jy sal sien, waar ek by julle, ek het nou nog nie, maar julle het seker nie so ’n plek wat lepeltjies verkoop het nie?

Nee.

Nou sien jy daar oorkant, ook daai, alle dorpe wat ek al gewees het. Jong, ek en hierdie vrou van my het gery, o, hyg, ons het rondgery.

Hmm.

Toe ons jong gewees het.

Dis ’n wonderlike versameling.

[in slaapkamer, kyk na meubels]

Hierdie klas goed kom uit daai jare toe ek daar gewees het, kon ’n standerdtien-kind so ’n ding gemaak het.

Sjoe.

Ja. Nou, ek’t dit gemaak, plus hierdie twee kaste het ek gemaak toe ek my derdejaarkursus geloop doen het. Toe’t ek dit gedoen.

Dis alles uit houtwerk uit.

Alles embuia.

Alles embuia. So, dié meubels is vandag prysloos.

Wee’ jy, hier’s,   my, ons een peetkind, sy’s ’n,    wat is Felicia se amp daar by die hospitaal [vra sy vrou]?

Vrou: Sy’s ’n tutorness (?? tutor 00:38).

Ja. Sy’t aan my gehang en gehang, sy wil dit hê as ek die dag nie meer hier is nie, dan wil sy …

Die embuia-hout …

… hierdie hele stel.

Ja, deesdae se klerekaste word mos nie meer uit hout gemaak nie, dis net daai veselhout.

[lag]

Daai pressboard. Ja.

….

Nou, kom ons loop hier anderkant toe, as jy nou klaar geneem het.

Oom kan maar loop.

[gaan uit die slaapkamer na ’n ander kamer]

Sien, daai modelletjie is weer ’n modelletjie wat die standerdagt-kinders kon gemaak het. Hulle kan so ’n modelletjie gemaak het. Maar al hierdie, al hierdie modelle, hierdie goed – vóór jy die model maak, moet jy hom eers teken. Dan moet jy alle voeë wat jy wil gebruik, moet jy teken ook, laat die, uuh,  die man wat die Houtwerk vir ons gegee het, meneer Theron, hy wou sien hoe lyk die voeë.

Hoe lyk die voeë …

Die tekeninge, ja. En sy vrou was mal oor hierdie ding. Sy’t agter my aangery oor hierdie ding, want sy wou hom in haar seun se kamer gesit het. Hulle seun se kamer. Toe sê hy vir haar: “Nee, maar jy kan nie vir my vra nie, jy moet hom vra, dis, dis sy ding.” En, toe sê ek, nee, my vrou weet van dié ding en dit gaan nou weer ’n hele familietwis daar by die huis, oor dié besigheid. En, nou sien jy hierdie kas? Toe’s ek weer terug is hier op Calvinia, toe hou my vrou aan maar ons, sy’t te min pakplek. Toe bou ek hierdie kas vir haar.

Sjô! Oom is geseënd as dit kom by houtwerk.

Man, dit is my, ek was baie lief gewees vir houtwerk, maar, ek was nou baie lief vir houtwerk gewees, enne, maar wat nou, ná die operasies wat ek gehad het, kan jy sien, ek kan nie eers meer buk nie.

Ja, ja. Dis wonderlik, Oom.

Kom ons gaat hier om.

[gaan na ander kamer]

As jy klaar is.

Ja. Ek is klaar.

Laat ek net gou hierdie ding waaroor sy my aangejaag het.

….

Hierdie kas het ek op Paul Kruger se verjaarsdag, tien Oktober …

Tien Oktober.

… ja, toe’t ek hom begin hierso. Toe’t ek hom begin, hierso. Toe’t ek hom hier gemaak.

Jis …

  ek moes daai dag op Vredendal by ’n vergadering gewees het, maar toe kan ek nie gaan nie, want toe waai die wind.

Ja.

… en toe wil die wind my garage se dak afwaai, en toe sê sy vir my: “As jy vandag Vredendal toe gaan, dan gaan ek saam, ek wil nie sien hoe waai daai dak af nie.” Sien jy?

Ja.

En soos hierdie bed-kopstuk het ek ook gemaak, sommer vinnig gemaak vir haar. Nou kry jy mos mense wat by jou wil kom slaap …

Ja, ja.

… as dit nou ’n getroude couple en dan het hulle nou nog ’n los kêrel en ’n meisie …

Ja, ja.

… nou hier in my huis, slaap hulle apart …

Slaap hulle apart.

Ja, hier, hulle kom nie … saamslaap …

Saamslaap.

So, toe’t ek dié goed gemaak, ook vir haar, vir dié.

Ja-nee, dis pragtig, Oom.

Maar moet nou nie daai een afneem nie, ek kan nie my skouer …

Nee, dis pragtig.

Nou, dit, sy was blykbaar ’n vrou, dié Kaatjie Kekkelbek, wat hier agter, agter die berg,  het hulle gebly. Enne, die, die, die, die eienaars van die plase was nie op goeie voet met mekaar nie. Nou, dan loop sy nou, vandag dan gat sy nou, sê nou maar,   hier na, sê nou maar, huis nommer een toe en dan gaan luister sy, dan gaan praat sy nou daar en vertel sy nou weer wat huis nommer twee se mense van hulle gesê het. En die opstaan, as sy daar opstaan, of die volgende dag, dan loop sy nou weer,   na die ander huis toe, dan: “Weet julle wat sê daai mense gister van julle?”

So het sy die stories oor en weer gedra en so het hulle later hier aan die baklei gegaan hierso, en daarom,   kry ons hierdie poort soos jy nou hier omry, Williston se kant toe, dan draai jy nou om en dan gaan jy om die berg, nou dan ry jy daar deur ’n poort wat hulle sê Moordenaarspoort. Die mense het so gebaklei daar, daai plase se mense, vreeslik gebaklei, oor die storiesvertel. Toe hulle vir haar soek, toe’s sy weg.

[gelag]

Toe’s sy weg. Dis wat ek nou kan vertel, of dit die waarheid is, weet ek nou nie, maar dit is hoe ek hom gehoor het.

Ja. Het Oom al gehoor van Jan Thomas?

Man, ek het van Jan Thomas gehoor, maar soos ek jou sê, toe was ek nog te klein. Toe was ek nog te klein gewees, van Jan Thomas, maar,  hier was mos een ook gewees hier, kyk, hy’t nou meer in Loeriesfontein se wêreld geloop, Jan Tobias.

Jan Tobias.

Jan Tobias. Nou,  die ou sersant is nou dood wat daai daar gebly het op, op Loeriesfontein voor hulle hom hiernatoe verplaas het. Toe het hy vir ons vertel, en dit kan ek nou sê wat hy gesê het. Man, dan bel die boere vir die polisie op, op, op Loeriesfontein, van Loeriesfontein bel nou vir sersant Cloete. Hy’s so ’n groot man gewees. Sy van was Cloete. Enne, dan sê hy, die boere vir hulle, hulle moet kom kyk, Jan Tobias het weer gisteraand geslag. Die berge, die berg daar wat hy hom, wat hy in gebly het in ’n grot, is, hulle, die berg noem hulle Koebieskou. Koebieskouberg. Enne, dan gaan hulle, dan ja die polisie uit nou na die plaas, die boer wat hom gebel het. Dan vat hy vir hulle, dan sien hulle die rokies draai nog so uit die kole uit, en daar’s ’n sandkol waar hy gesit het, dan sien hulle die merk van ’n blikkie wat in sy broek se sak, agtersak seker gewees het, dié se moot sit daar in die sand, maar net, Jan Tobias is nêrens te sien nie.

En terwyl hulle, die polisie, hier,   soek hier, na hom, dan’s hy al weer op ’n ander plaas besig. Nou, so het hulle gesukkel om hom in die hande te kry, maar nou, of hulle hom in die hande gekry het, kan ek jou nie sê nie. Maar, maar, maar dit is wat sersant Cloete nou vir ons vertel het. Hy sê vir my, my ma-hulle het die storie vertel, daar op Loeriesfontein, my oom het daar gebly. Toe’t ons vir die naweek soontoe gegaan, toe vertel hy vir hulle, sy voete, van loop daar in die berge, en die klippe, en goeters. As hy by die huis kom saans, dan sit hy, dan weet sy vrou al, ant Sera het al geweet, sy moet,  vir haar ’n skottel met warm water daar sit. As hy by die huis kom, dan trek hy eerste daai boetse uit, daai skoene, dan sit hy eers met sy voete in die warm water. Partykeer sê hy vir my ma-hulle, hy’t net sy voete in die water gesit, dan lui die foon, bel die polisiekantoor, hy moet kom, hulle het weer gebel, Jan Tobias is al weer daar en daar. Dan moet hy sommer sy voete so nat-nat weer in daai skoene sit en dan maar gaan, dat hy daar kom.

Jan Tobias.

Ja, om vir Jan Tobias te … ek weet nie of hulle hom gekry het nie. Daai tyd wat ek van praat, toe soek hulle hom nog. Toe’s hulle nog besig om hom te soek. Maar ek kan nou nie vir jou sê of dit die … maar hy kon nou nie gelieg het nie. Daai’s nou ’n waar storie, maar hierdie Kekkelbek-storie weet ek nie of dit nou so, want ek het net gehoor van die vrou wat so oor en weer geloop het en stories aangedra het. En die mense teen mekaar opgesweep het. En op die ou end toe kry nou ons vir Moordenaarspoort.

Nou sê hulle, dit spook nogal daar in dié plek, in Moordenaarspoort.

Het Oom iets gehoor daar wat …?

Nee, ek het nog nie in die aande daar gery nie.

Sê my, watter stories ken Oom nog?

O, hygend man. Man, ek het hier ’n storie gehoor van ’n,  oujongkêrel. Hy’t hier op ’n plaas, ek weet nie wat die plaas se naam is nie, hy’t daar gebly. En hy het met ’n ou Ford-karretjie gery, ’n 1935 Ford-karretjie. Enne, toe kom die Sapphires, die nuwe karre, die Sapphires kom toe uit en hy het toe vreeslik sin vir ’n Sapphire. En so kom hy, is nou hierdie tyd, sal ek nou sê, net voor die rugby eintlik rêrig begin. Nou,  toe kom koop hy vir hom ’n Sapphire.

Nou, dié spesifieke naweek wat hy toe nou hier is, moet Calvinia Loeriesfontein toe, want hulle het altyd derbies gespeel. Jy weet. Nou dan sal Calvinia nou vir die eerste wedstryd van die seisoen so, teen Loeriesfontein loop speel. En volgende jaar is dit nou net weer omgekeer. En dan gat hulle weer Brandvlei toe en dan moet Brandvlei weer hiernatoe kom. So’t hulle derby gespeel. Toe’t hy nou dié kar het, toe sê die verkoopsman, die eienaar van die garage, vir hom: “Oom, jy moet nou baie versigtig ry met die kar,” want die ou het nou net so veertig, daai ou karretjies kon mos nie vinniger gehardloop het eintlik nie, net so veertig, dertig, veertig, dan kom hulle van die plaas af. Enne, maar dié ou karretjie wat hy gehad het, was opgepas, dit was sommer ’n goeie toestand. En, toe hy nou dié kar het, toe waarsku die,   agent nou wat die kar, eintlik die garage-eienaar waarsku hom, hy moet baie versigtig wees, want hierdie karre is nou baie vinnig. Maar hy sal nou … maar hy moet eers die naweek hier in die dorp rond bly, ry met hom hier, enne, lat, met die nuwe Sapphire, lat hy eers die kar kan gewoond raak.

En toe sê hy: “Nou maar reg.”

Toe sê die eienaar van die garage vir hom: “Nou maar Orgie (?? 06:44), jy’t nou eintlik ’n lekker kar dié naweek, jy kan nou Loeriesfontein toe ry en dan kan jy die kar sommer uittoets.”

Dis daai tyd nog grondpad. En, hy’t nog nóóit met ’n meisiemens deurmekaar gewees nie, of in … toe het daar juis ook ’n vreemde onderwyseres hier gekom, soos die storie nou geloop het, wat ook hier gekom skool hou het hierso. En sy het toe ook nog nie ’n kêrel gehad nie. Enne, hy gaan toe na haar toe en hy vra vir haar of sy sal saam met hom ry, Loeriesfontein toe, om dié wedstryd daar te loop kyk, op Loeriesfontein.

Sy sê toe, ja-a,  maar oukei, ’raait, sy sal nou saam met hom ry.

Nou sê hy vir haar: “Ek sal jou dan môreoggend aguur kom optel, dan ry jy saam met my, ek moet sommer die nuwe kar van my uittoets wat ek nou gekoop het.”

En hulle ry. Nou hierdie koppe wat jy hier sien, hier agter, as jy nou daar teen die bult op ry, daai koppe noem die mense in Calvinia die Jakkalskoppe.

Jakkalskoppe.

Ja. En toe hulle nou daar teen die Jakkalskoppe uitry, toe sit hy nou sy hand hier op haar been hier en hy vrywe nou daar teen haar been. Vrywe nou so. En sy is later bloedrooi van skaamgeit. En nou is sy aardig om sy hand weg te vat. En nou sit en vrywe hy nou so met sy linkerhand, hy ry nou hier. Maar so konsentreer hy nou so hier op die vrywe konsentreer hy. Enne, lat hy skoon vergeet, hy trap die accelerator. Man, en toe hy nou hier … nou ry, toe,   toe klim daai spoed-, ek sal dit maar Engels, die speedometer klim toe sommer. Nou al hier oor ’n honderd. En hy vergeet hy moet daai dophou. En hy gaan nog al hoër op, en hoër op en hy dink, gaan sy pinkie nie dan iets raak voel hier nie. Dingese nie.

En so ry hy nou. En, maar nou, hier – wat is die plaas se naam, die kêrel se naam was,  hy was ’n Sandberg. Nicky Sandberg. Uhm, nou daar by sy plaas het jy nou, as jy na sy plaas toe gaan, dan kry jy dié heuweltjies, en al so dingese [wys op en af]. Dan van sy plaas af, dan ry jy nou weer reg aan die westekant,   nou daar kry jy so ’n l-a-a-n-g skotige afdraand. Nou na Grootfontein toe, dis nou weer ’n,   Lombard-kêrel se plaas. En nou kom die Hantamsrivier hier aan die ander kant, aan die regterkant van die pad loop die Hantamsrivier. Nou ry jy so al langs die Hantamsrivier en dan maak die pad daar onder ’n wye draai. Nou daar waar die pad die wye draai maak, dan’s daar ’n brug. Om nou oor die Hantamsrivier te kom. Toe hy oor die Ha-, maar dis ’n lang afdraand, man, kom hy nou, toe’s hy al honderd-en-sestig.

[gelag]

Toe’s hy al honderd-en-sestig. En toe hy nou oor die brug gaan, net by die brug se anderkant, die anderkant se punt van die brug, is daar ’n sandkol. En man, toe die Sapphire se voorwiele in daai sand kom, toe sit die Sapphire om. Dis net ’n stoffie in die kar. Sy’s op haar, raas sy, sy skree, sy sê: “Gebruik albei jou hande!” Toe los hy die stuur.

[gelag]

Ek gaan nie verder oor die goed vertel nie.

[gelag]

Ja. Ken Oom miskien stories van Jakkals en Wolf wat hulle vertel het?

Nee. Uh-uh.

Weet Oom van rotstekeninge hier naby, of wat?

Uh-uh. Hier by ons is nie rotstekeninge nie.